Kike Amunarriz soziolinguistari elkarrizketa

"Behin eta berriz esan digute txikiak garela, ahulak, gureak ez duela ezertarako balio… Sinetsi dugun arte! Tira, ez gara hain handiak, badakigu nola gauden, gure egoera ahula dela, ia-ia desagertzeko arriskuan egotetik gatoz… "

Miel Anjel Elustondo

Kantari gatoz kopla zaharra: “Hauxe da despedidea / hauxe da despedidea / despedida honen tristea / agur aita eta ama /agur anai arrebea /agur anai arrebea /hauxe da despedidea”. Txiste kontatzeari utziko diozu Argian.

Ez dakit agurra den, baina eten bat bai, behintzat. Nekea ere sumatzen nuen, eta hogeita hamalau urte eta gero etentxoa egiteko garaia dela iritzi nion. Betiko izango den ez dago esaterik sekula. Neke apur bat, ez da besterik. 

Txorakikeriak berriaren azala ere ikusi dugu: Mona Lisa da, baina zeure aurpegia eta irribarrea ageri ditu!

Txiste txar batetik sortua da. A-mo-na-rri-z (a), bada, Mona Lisa bat egingo dut neure aurpegiarekin. Liburuaren edukia islatzen duelakoan nago, urteetako bilketa, moldaketa eta egokitzapen lanaren fruitu da. Irribarreak, kasu honetan, are gehiago erakusten du barrenean dagoena, barre algara baino. Hemengo umorea kritikoa da, gogoetarakoa ere bada… Eta bestalde, neure buruaz barre egiten saiatu naiz: pertsonaia asko tolosarrak dira, gizonezkoak, euskarari buruzko materiala ere dezente, politikari buruzko txisteak ere ez gutxi, pentsarazi egiten dizutenak.

Euskal filologian lizentziaduna zaitugu, soziolinguista, telebista aurkezle… Zer duzu umorea zure lan profesionalean, soziolinguistarenean bereziki?

Hizkuntzaren funtziorik nagusietakoa funtzio ludikoa ere bada, eta soziolinguistikak funtzio hori kontuan hartzen ez badu, gaizki gabiltza. Hizkuntza, berez, bata bestearekin komunikatzeko da, herri bat eraikitzeko, komunitate bat trinkotzeko, eta horretarako, derrigorra du umorea, ludikotasuna, hizkuntza beraren erakargarritasuna, erabilgarritasuna, aberastasuna. Umorea lantzeko ere, hizkuntza tresna da. Zenbat eta hizkuntza aberatsagoa, zorrotzagoa, herrikoiagoa, orduan eta umore noranahikoagoa izan genezake. Horixe gogoan sartu nintzen txiste afarietan. Haien helburua soziolinguistikoa zen. Gero, Txiskola etorri zen ETBn, eta haren helburua ere, batez ere, soziolinguistikoa zen. Eta soziolinguistikari buruzko hitzaldietan ere, umorea funtsezkoa izan zait, mezuak helarazteko. Horrekin batera, umorea nahitaezkoa da gazte hizkera lantzeko. Ate asko zabaldu dizkit umoreak, eta soziolinguistika jardueraren zenbait norabide ere umoreak argitu dizkit.

Umorea, soziolinguistika, telebista…

Dena lotuta ikusten baitut! Nire obsesioetakoa izan da, nola lortu hizkuntzaren aldeko jarrerak zabaltzea. Ikusle, irakurle, hiztunak erakartzea, geureganatzea. Nola lortu gure diskurtsoak, gure produktuak ahalik eta gehienengana iristea. Hortik jo dut beti. Gogoratzen naiz, behin, Tolosaldea berreuskalduntzeko elkartea sortu genuenean, 80ko hamarkadan, gure galdera: “Zer egingo dugu jendea erakartzeko?”. Bertso jaialdiek jendea biltzen zuten, baita hitzaldiek ere, baina besterik behar genuen, eta horrela antolatu genituen txiste afariak, ordurako Iparraldean egiten hasita zeudenak. Eta sekulako arrakasta! Txiste afarietan jendea pozik ikusi nuen, barrez, hizkuntzarekin gozatzen, txisteak euskaraz konta zitezkeela sinesten… Horixe izan da bidea.

Tribuaren berbak saioraino irauten duen bidea…

Horretan nago ni. Helburu bat nuen saioari ekin nionean, gure tribua nola ari den erakustea, noraino iristen den, zein anitz den, zein interesgarri, zenbat gauza dauden gure tribuaren barruan. Askotan ahaztu egiten zaigu nola ari den gure tribua! Behin eta berriz esan digute txikiak garela, ahulak, gureak ez duela ezertarako balio… Sinetsi dugun arte! Tira, ez gara hain handiak, badakigu nola gauden, gure egoera ahula dela, ia-ia desagertzeko arriskuan egotetik gatoz… Hori dena badakigu, baina Tribuaren berbak eginez, bestelako ikuspegi bat erantsi nahi dut: “Horrek ez digu aurrera egiteko balio. Aurrera egiteko, bestelako ikuspegi bat, bestelako jarrera eta aldarteak behar ditugu”. Tribuko elkarrizketatuei horixe esaten diet beti: “Errealitatea dena da, eta kontatu egin behar dugu, izan gordin edo gozo; esan nola ari garen, ondo ala gaizki; hoberantz goazen ala okerrerantz. Baina bukaeran, irrintzi bat behar dugu. Aurrera egin behar dugu!”. Baten batek esan izan du: “Programa baikorra da”. “Zaude! Programak ez du egoeraren irakurketa baikorra egiten, baina egoera edozein delarik ere, baikorra da jarrera, eta horrela irabazten dira partidak!”. Hori transmititu nahi izan dugu, eta hori espiritu umoretsua da!

Zenbat herri gure tribuak! Beti-betiko lekuak ez ezik telebistan agertu ohi ez direnetan ere bada tribu: Tutera, Lapuebla Labarka, Tafalla…

Mihiluzen ere bagenuen kezka hori: gu Euskal Herrian gaude. Inork ezin du jakin nondik egiten den gure saioa, nondik abiatzen garen, dela Bilbotik, dela Iruñetik, dela Baionatik. Euskal Herrian dugu fokua jarria, ez da Gipuzkoatik begira egiten den programa, ez: Euskal Herritik Euskal Herrira begira egiten da. Horixe da gure tribuaren aniztasuna. Gu, izan ere, tribuaren lurraldean mugitzen gara, Euskal Herrian, baina ez Euskal Herrian bakarrik. Skype bidez nahiz furgonetaz, tribua dagoenera hurbiltzen gara: Montevideon zuberotarrez ikasi duen Carlos Costarekin izan gara, Madrilen Carlos Cidekin mintzatu gara… Tribukide dira, euskal herritar ez izanagatik ere, Bartzelonako euskaldunen moduan. Edo Maria Spandini greziarra eta José Miguel Ramírez kolonbiarra, tribukide. Hori bai, tribuak bizirik jarraituko badu, Euskal Herria behar du, horixe du bere gune geografikoa, eta gainera, Euskal Herrian bertan gune indartsu bat behar du, egoera onean, behar ditu arnasguneak herri eta hirietan, behar du geografikoki zabaldu, demografikoki indartu, lurraldea berreskuratu… Hori guztia ere behar du.

Etxegabe da tribua? Beti kalean zuek…

Programaren formatuari lotua dago hori. Hasi aurretik esan genuen: “Ezin dugu euskarari buruzko saioa egin, atzean liburuz betetako apalak dituzten pertsonak –gizonezkoak, gehienak– elkarrizketatuz”. Irudi horrek adierazten du programa jende jakin batentzat dela, eta, juxtu, gure programa jende jakin horrentzat ere bada, baina ez batez ere horientzat. Kaleak airea ematen du, berriketa. Kalean ezin da “morfosintaxi” esan, besterik esan behar da. Kaleak hizkera herrikoia, ulergarria erabiltzen laguntzen gaitu, hizkera teknikotik aparte. Tribuaren berbak-en armarriak hiru hitz ditu: “Argi, labur, mamitsu”.

Euskaldun zaharra, berria da tribua?