JOSU OZAITA ANTROPOLOGOARI ELKARRIZKETA EUSKERA HITANOAI BURUZ

"Azken urteotan batuaren ezagutzan eta hedapenean egin da lanketa berezia euskalgintzako alor ezberdinetatik. Beharrezko lana izan da, noski. Baina bada garaia alboratuta geratu diren beste elementu batzuk hartu eta beren balio eta indarraren inguruan hausnartzeko. "

Hitanoak gaur egun bizi duen errealitatea Tolosaldeko gazteen prismatik ikertu du Josu Ozaita Ibarrako antropologoak. 18 eta 28 urte arteko eskualdeko gazteekin elkartu eta hitanoari buruz duten ikuspegia bildu du, “Hurbilpen bat: Tolosaldeko gazteek hitanoari buruz duten pertzepzio, diskurtso eta praktikara” izeneko azterketan. Ikerketak hainbat ondorio ateratzeko balio izan dio. Bere iritziz, azken hamarkadotan euskararen alde «lan handia» egin da, eta «izugarrizko bultzada» izan du, baina ez da gauza bera gertatu hitanoarekin. Garrantzirik ez zaiola eman eta ez dela bultzatu uste du. Eta ez hori bakarrik: zenbait kasutan «baztertua» izan dela dio. Horren erakusle da, bere esanetan, hitanoaren inguruko ikerketarik ez egotea edo eskualdean hitanoaren erabilera zenbatekoa den ez jakitea. Horrek guztiak hitanoaren prestigioan zeresana du, Ozaitaren ustez. Hala ere, hizkuntzaren adierazkortasuna bultzatu eta euskararen erabilera handitzeko baliabide aproposa delakoan da, «euskarari eskua sartu diogu toki guztietatik, bada hitanoaren berreskurapenean ere berdina egin beharko litzateke», dio.

GAUR8

 

Zerk bultzatu zaitu hitanoari buruzko ikerketa bat egitera?

Hainbat arrazoi izan ditut. Euskararen adituen argudioen baitan gauza asko irakurri eta entzun izan ditut hitanoari buruz: sekulako potentzialtasuna duela, gazte hizkerari pertsonalitatea ematen diola… Baina ideia horiek ez zirela garatzen iruditzen zitzaidan, batetik. Eta, bestetik, deigarria egiten zitzaidan errealitate bat ere bazegoen: nahiz eta euskara gure eguneroko hizkuntza izan, tarteka, lagun konkretu batzuekin, gaztelerara jotzen genuela, inkontzienteki, informaltasun eta freskotasun bila. Denbora tarte bat igarota, ohartu nintzen gazteleraren espazio hori hitanoak okupatu zuela. Baina guri ez digute hitanoa eskolan irakatsi, ez da ikasi dugun zerbait. Gero, ordea, kalean entzutean, erakargarri bihurtzen da. Hori zergatik gertatzen den jakin nahi nuen.

 

Zergatik Tolosaldean, eta zergatik gazteen artean?

Gazteek hitanoa gaizki erabiltzen dutela esaten da askotan, baina beraien iritzia eta egoera ez da kontuan hartu orain arte. Nik beraien ikuspegia jaso nahi nuen. Tolosaldean egin dut ikerketa, nire bizitokia delako eta, ikerketaren baldintzak kontuan izanda, egokiena zelako. Hamabi gazterekin egin ditut elkarrizketak. Generoa baloratuz, herri txiki eta handiak bereiziz eta adin tarteak kontuan izanda hautatu dut lagina.

Lagin hori nahiko txikia da. Azterketa zabalagoa eginda emaitza aldatuko litzateke?

Ziurrenik bai. Gerturapen bat izan da nirea, etorkizunean egin daitekeen ikerketa sakonago baten abiapuntua. Diskurtso eta erabilpen anitzak bildu eta mahai gainean jartzeko balio izan duela uste dut. Hala ere, beharra dago ikerketa handiago bat egiteko, baita Tolosaldean ere. Eta Tolosaldetik kanpo, are gehiago. Izan ere, Euskal Herrian errealitate anitzak bizi ditu hitanoak. Polita eta beharrezkoa litzateke lurralde guztiko errealitate ezberdinak bildu eta aztertzea. Hala ere, zaila da honen inguruko informazioa lortzea, ez baitago. Ikerketa batzuk egin izan dira, baina hizkuntzalaritzaren esparrutik, batez ere. Antropologiaren bitartez ikertu nahi nuen nik hitanoa.

Hitanoa gutxietsia izan dela da ikerketaren ondorioetako bat. Hori uste duzu?

Bai. Euskararen inguruan diru asko inbertitu da azkenaldian, baina ez zait iruditzen hitanoa bultzatzen denik. Azken urteotan batuaren ezagutzan eta hedapenean egin da lanketa berezia euskalgintzako alor ezberdinetatik. Beharrezko lana izan da, noski. Baina bada garaia alboratuta geratu diren beste elementu batzuk hartu eta beren balio eta indarraren inguruan hausnartzeko. Hezkuntzan oso gutxi landu da hitanoa eta metodologia oso zaharkituekin, euskalgintzako eragileek ez dute erabilpenerako apustu bezala ikusi, instituzioetatik ez da inbertsio ekonomikorik egin, zenbait euskal hiztunen partetik alboratua ere izan da… Horregatik diot hitanoa gutxietsia izan dela. Eman zaion garrantzia gutxiarekin iraute hutsa harrigarria da, eta hori indar berezi bat duelako da.

Zein presentzia du hitanoak gaur egun? Bere erabilera ugaritu edo murriztu egin da azken urteotan?

Ezin daiteke zehatz jakin. Guk ez dakigu zehazki non erabiltzen den, ehuneko zenbatek egiten duen... Neurtzen ez bada, estatistiketan azaltzen ez bada, desagertzen ari den pertzepzioa du jendeak. Baina Tolosaldean, adibidez, uste baino indar handiagoa du. Nahiz eta ez den bultzatzen, esan daiteke hitanoak presentzia nahiko handia duela gure eskualdean. Indarra badu ere, gazteek oso eremu zehatzetan soilik erabiltzen dute.

Garai batean espazio informaletan erabiltzen zen hitanoa. Zein da bere erabilera esparrua gaur egun?

Hitanoaren espazioa horixe da orain ere: informala eta oso gertukoa. Lagunarteko testuingururako eta egoera informaletarako hizkera egokia da. Erregistro informala izaki, kalea eta gertutasun testuinguruak dira bere espazioak. Adibidez, taberna batean bazaude futbolaz hitz egiten, hitanoaren diskurtsoak adierazkortasun handiago hartzen du, diskurtsoari indar berezi bat ematen dio, batuari lekua irabaziz. Batua ez delako hain adierazkorra, hotzagoa delako. Gazteek beraiek ere hori ikusten dute eta horrek hitanoa mantentzen jarraitzean zerikusia handia duela esango nuke.

Hortik kanpo, zein espazio hartzen ditu? Komunikabideetan, adibidez, zer toki dauka?

Telebistan, adibidez, Goenkalen entzun zitekeen dezente, bere eremua den distantzia laburreko egoeratan: tabernan, lagunartean, guraso eta alaba-seme harremanetan… Bestetik, marrazki bizidunetan ere bai, baina lehen gehiago erabiltzen zela uste dut. Pilota partidetan ere, Xabier Euskitze eta Joxean Tolosak ia-ia beraiekin etxeko sofan tertulian egotea lortzen dute hitanoaren bidez. Paper garrantzitsua jokatzen du telebistak alor honetan. Interesgarria litzateke, gazteen ikuspegitik batez ere, “Gu ta gutarrak” bezalako programetan hitanoa lantzea. Irratian, adibidez, oso gutxi entzuten da, eta horretarako eremu aproposa da, ahozko komunikabidea izaki. Bikaina litzateke Gaztean euskal talde bati elkarrizketa hitanoz egitea, adibidez.

Bi aldagai nagusi aipatzen dituzu erabilera aztertzean: generoa eta herri txiki eta handien arteko aldea.

Tolosa bezalako herrietan ez da egon transmisiorik, gaur egun guraso diren horiek duela 30 urte errealitate erdalduna bizi zutelako. Tolosako gazteen artean hitanoa erabiltzen bada, herri txikietako gazteak batxilergoa egitera bertara joatearen ondorio da, edo herri txikietatik Tolosara joandako gurasoak izatearena, edota familiarteko baserrira joateko ohitura izatearena. Hala ere, gazteek ez dute ondo ezagutzen hitanoa: “zenbat dek?”, “ze esatek?” eta antzeko forma errazetatik aterata nahiko galduta aurkitzen dira. Baina, hala eta guztiz ere, zenbaitek hitanoa erabiltzen dute oso itsaskorra delako eta funtzio bat topatzen diotelako. Ziurrenik Donostian baino presentzia handixeagoa izango du Tolosan, baina aldea ez da hainbestekoa Azpeitiarekin, Zarautzekin edo antzeko herriekin konparatuta. Aldiz, Tolosaldean bertan bai ematen dira aldeak, herri txiki asko dagoelako. Batez ere herri txikietako mutilek bere egin dute, hitanoaren transmisio naturala jaso dutelako askok, etxetik bertatik kasu askotan. Bereizketa horiek eragiten dute zenbait gaztek hitanoa urruneko ikustea, eta, aldiz, beste batzuek beraien identitatearen parte sentitzea.

Mutilak aipatu dituzu. Zergatik da urriagoa nesken artean?

Mutilen kasuan soilik eman da hitanoaren transmisioa. Nesken transmisioa moztu egin da. Noka [nesken forma] gutxi entzuten da. Are gehiago: noka galbidean dagoela uste dut, bere erabilpen urriagatik eta transmisio ezagatik. Emakume heldu edota ahizpa helduen artean erabiltzen da, baina ia-ia intimitatean, esango nuke. Aita-semeen kasuan ez bezala, gurasoen aldetik ez da egon hitanoaren transmisiorik alabekiko. Baina ez da beti horrela izan, historia bera da horren lekuko. Begoña Etxebarria antropologoaren ikerketa batean kontatzen denez, 1571n, protestanteen ideiak zabaltzeko noka forma normaltasunez erabiltzen zen emakumeengana zuzentzerakoan. Ondorengo testu katolikoetan “zu” forma ageri da oro har; hitanoa, aldiz, zigortzeko edo errieta egiteko, mespretxua edo destaina adierazteko erabiltzen zen. Horrela bada, konnotazio negatiboa eman izan zaio hikari oro har, baina askoz modu ageriagoan nokari, sorginkeriarekin eta bekatuarekin identifikatu izan delako. Egun oraindik zentzu negatibo hori mantentzen du sarri, zerbait zakarra, baldarra edo itsusia balitz bezala. Eta, badakizu, neskak fina behar omen du…

Nesken kasuan beste ondorio deigarriren bat ere atera duzu.

Bai. Fenomeno berezi batekin konturatu naiz. Berastegi eta Berrobi inguruan neska batzuek hitanoa erabiltzen dute beren artean, baina toka, mutilen forman. Berdintasunarekin lotuta legoke hori. Gaur egun gizartea berdinzalegoa denez, ez dute beharrik ikusten neska eta mutilen formak bereizteko. Helduagoek agian hori astakeria bezala ikusiko dute, baina badirudi gazteek ez diotela bereizketa horri horrenbesteko garrantzirik ematen. Hori bai, martxa honetan, genero bereizketa gal lezake hitanoak, eta, “kasualitatez”, orain ere, emakumeen osagai bat litzateke kaltetua...

Beste hizkuntza forma batzuen alboan hitanoaren egoera ez da hain larria; beroriketarekin konparatuz, adibidez.

Bai. Jartzen badituzu hitanoa eta beroriketa elkarren ondoan, ikus daiteke nola beroriketa desagertu egin den, ez zuelako betetzen bere funtzioa eta ez zuelako gizartearen atxikimendua. Duela ez asko arte, hierarkia eta estatus mailak islatzen ziren euskararen erabilpenarekin etengabe, berorika formaren eta hitanoaren baitako arauak medio. Gaur egun, aldiz, berdintasun handiagoko euskara darabilgu, hizkuntzaren bidez mailaketarik egiten ez duena. Belaunaldi berriek ez dakite berorika existitu izan denik ere. Dena den, ez dit batere penarik ematen berorika desagertu izanak. Hizkuntza aberastasunak galdu du, baina berdintasunak irabazi.

Hitanoaren barne arau horiek aldatzen doazela diozu.

Bai, hitanoaren barruan zeuden arauak apurtzen ari dira. Ez soilik generoaren aldetik, mailaketa sozialaren arloan ere bai. Garai batean gurasoei, apaizari edo prestigiozko kargudunei hika egitea edukazio txarrekoa zen, eta hori gaur egun aldatu egin da. Akaso gazteek ez dute mailaketa sozial hori hizkuntzan erreproduzitu nahi. Berdintasunerako joera handiagoa ikusten dut gizartean maila horretan.

Esan daiteke hitanoaren baitako aldaketak gizartearen isla direla, neurri batean?

Bai. Gizartea aldatzen den moduan aldatzen dira hizkuntzak ere, biziak eta aldakorrak baitira. Gazteek ez diete zentzurik topatzen arau hauei, eta beren erabilpenaren bidez paradigma aldaketa gauzatzeko subjektu aktiboak dira. Tolosa bezalako herrietako gazteek ez dute arauon transmisiorik jaso eta beren aitengana hitanoz zuzentzen dira; herri txikietakoek, aldiz, arauon transmisioa jaso dute, eta, ondorioz, aurka badaude ere, arauok errespetatu gabeko erabilpena neurtuagoa da. Nire kasuan, txikitan aitak ez zidan uzten hikaz berarengana zuzentzen, baina egun eguneroko forma normalizatua da. Berastegiko apaizak uzten die gazteei hitanoz zuzentzen, duela urte batzuk zaplazteko baterako arrazoi zena. Azken batean, belaunaldi heldu eta gazteen arteko borroka ezkutu bat dago hemen, helduen arauen eta gazteen ikuspegiaren artekoa. Gazteak pixkanaka terrenoa irabazten ari dira, eta helduak onartzen ari dira errealitate berri hori.

Gaur egun hitanoa erakargarri dela esango zenuke? Ikusten diozu xarma berezi bat? Gazteek zer diote?

Hitanoak badu indar berezi bat, erakargarritasun bat. Tolosako gazte batek esan zidan moduan, hasieran arrotza egiten zitzaion, baina belarria ohitu, pixkanaka probatzen hasi eta gustua hartu zion azkenean, itsaskorra baita hitanoa. Horregatik iraun du, baduelako erakargarritasun bat, eta ez lanketa berezia egin delako berau mantentzeko. Hala ere, konturatu naiz landa guneetan edo herri txikietan batzuek lotsa pixka bat sentitzen dutela. Beste batzuek, aldiz, harrotasunez erakusten dute, beren identitate ikur gisa.

Prestigioa galdu al du?

Garai batean baserritarrak ere prestigio gutxiko pertsonak ziren, ezjakin etiketa zuten, nahiz eta oso aberatsak izan jakintza aldetik hainbat alorretan. Herri txikietako jendea gutxietsia zen bezala, prestigio gutxi zuen hauen hizkerak ere. Gaur egun, autoestimu handiagoa dago, eta herri txikietako gazte askok harrotasunez daramate beren identitatearen parte bezala. Bestalde, hitanoa urbanizatu ere egin da neurri batean. Agian instituzio, hezkuntza eta euskalgintzako eragileek gutxiesten dute, baina, kontrapuntu bezala, jende askok maite duela ere ohartu naiz. Eta egin dudan ikerketa txiki honek interes handia piztu du komunikabideetan. Seinale ona da hori.&hTab;

Hitanoak ez du presentziarik hezkuntza arautuan: ez da eskoletan irakatsi, kalean edo etxean jaso eta belaunaldiz belaunaldi transmititu izan da, ezta?

Bai, eta transmisio zuzena jaso ez duenak ez du ikasteko aukerarik izan. Nik gogoan dut duela hogeita piko urte landu genuela ikastolan, taula bidez eta egun bakar batean, pentsa! Eskolan aditz taularen bitartez izaten dute askok hitanoarekin lehen kontaktua, eta horrek kontrako erreakzioa eragiten du ezinbestean. Gaurko gazteek ere antzeko esperientziak kontatu dizkidate. Hezkuntzak ere hitanoaren erabileran zeregina duela uste dut, eta hausnarketa egin beharko litzateke autokritikatik bide berriak irekitzeko. Taula bidezko metodologia ez da batere aproposa hitanoa lantzeko. Bestelako bideak probatu beharko lirateke.

Nola bultza daiteke hitanoa gaur egun?

Lehenik eta behin, hitanoak ikerketa sakona behar du, errealitatera gerturatzeko. Hortik abiatu beharko genuke. Ikerketa sakon bat egin behar da, eta horren arabera planteatu nolako berreskurapena egin behar den eta zein ekintza lerro ireki behar diren. Adibidez, aisialdia eta jolasa oso eremu egokiak izan daitezke. Haur eta gaztetxoek ondo pasatzearekin lotzen badute eta funtzio bat bilatzen badiote, bikain. Nire lagun batek dioen bezala, zertarako balio du euskararen inguruan hainbeste lan egiteak, zertarako balio dute hainbeste euskara planek, gero gure alaba-semeek surfa praktikatzeko edo zaldian ibiltzeko ikastaroak gazteleraz egiten badituzte, euskarazko eskaintzarik ez dagoelako? Hor jarri behar da arreta erabilpena bultzatzeko. Bestetik, hezkuntza araututik bertatik ere hitanoa landu daiteke, baina hobe jolas moduan. Adibidez, antzerkiak eginez hitanoa erabiliz, soinketa klaseetan… Teoria ere bai, baina bestelako metodologien bitartez, ez aditz taula hutsekin. Azpeitian, esate baterako, lanketa berezi bat egiten ari dira ume eta gazteekin hitanoa lantzeko, euskarri desberdinak erabiliz, eta ikasketa dinamikoagoa bihurtuz: ordenagailu bidezko jolasak, marrazki bizidunak…

Gaur egun, eta hala nahi duenak, badu hitanoa ikasteko aukerarik? Tolosan bertan bada ekimenen bat, ezta?

Bai, ikasturte honetan jarri da martxan Hitanolagunak izeneko iniziatiba. Ekimen positiboa da, noski, baina ez du hitanoa salbatuko, eta erabilpenean ere ez du askorik eragingo, tamalez. Elementu bat izan daiteke, gehigarri bat, baina plangintza osoago baten barnean, ez partxe moduan. Gainera, horrelako jardueretan parte hartzen dutenen profila, orokorrean, denbora librea duen jende helduarena izaten da, erretiratuak batez ere. Gazteak falta dira, ordea. Eta gaur egun gazteek nahikoa zeregin daukate, eta lehenago hasten dira ingelesa, frantsesa edo alemana ikasten. Horrek ez du esan nahi ez litzaiekeenik gustatuko hitanoa ondo jakitea, noski, baina bestelako eremu batzuetan landu behar da kontua.

Nola erakar daitezke gazteak hitanoa erabiltzera?

Esan bezala, hitanoa sakonki ikertu ostean, plan bat beharko lukeela pentsatzen dut, gazteek ere parte hartu beharko luketelarik bere diseinuan. Hitanoa erakargarri izan daiteke, baina estrategian asmatzean datza gakoa. Hitanoaren etorkizuna ez dator euskararen aberastasuna gordetzeko gazteek ikasiko dutelako, baizik eta funtzionaltasunaren bidetik. Hitanora gazte berriak gehitu badira berarekin bilatzen duten funtzio ezberdinduagatik da, hots, egoera informaletarako aurkitzen dioten baliagarritasunagatik: besteak beste, adierazkortasuna, gertutasuna, lagunarteko egoera, informaltasuna, hizkera freskoa… 

 Gazteleraz “¡qué pasa tú! ¿qué dices?” litzatekeena, zukaz “kaixo, zer kontatzen duzu?” litzateke. Hitanoz, berriz, “aupa hi! Ze esaten? (edo esatek)?”. Alde handi xamarra dago, ezta?

Hitanoa berreskuratzea eta indartzea euskararen erabilera handitzeko bide ona litzateke?

Bai. Azken urteotan euskararen ezagutza goranzko joeran dela baina erabilera geratu egin dela diote ikerketek. Akaso, euskararen erabilera gutxitzen ari dela esaten denean, aurrez aipaturiko adierazkortasun hori falta zaiolako da. Agian hitanoak lagun dezake erabilpena igotzen, neurri batean. Ez da hautatu behar batua ala hitanoa, bata edo bestea, biak osagarri baitira. Azken finean, hitanoa euskarak duen beste tresna bat da, beste erregistro bat, funtzio ezberdindua duena. Zenbat eta hizkera gehiago menperatu, hiztun osoagoak izango gara. Orduan eta tresna gehiago eduki egoera ezberdinetarako, orduan eta hobeto moldatuko gara euskaraz, eta, horrenbestez, gure hizkuntza gehiago erabiliko dugu. Hori da helburua, azken batean.